سردرد ....!!!

سردرد...

سلامت :اگر بیماری بیش از یکبار در هفته دچار سردرد شدید شود باید نگران شود.
دکتر علی غلا‌مرضا نژاد
‌‌‌آقای دکتر سردرد شکایت بسیار شایعی است، اما اطلاعات در این خصوص، خیلی مختصر و معمولی است. درست است؟
‌ بله.همین‌طور است. سردرد از شایع‌ترین شکایات انسان است. شاید ۲ تا ۳ علامت باشد که هیچ فردی در دنیا نیست که حداقل یک بار آنها را تجربه نکرده باشد. یکی از آنها تب است و دیگری سردرد.

خب،‌علت این سردردها چیست؟
‌ سردرد علل بسیار متفاوتی دارد اما خوشبختانه شایع‌ترین علل آن، ‌خوش‌خیم هستند. بیماری‌های خطرناکی که موجب سردرد می‌شوند، بسیار نادر هستند و زیاد دیده نمی‌شوند. به هر حال وظیفه یک پزشک این است که از میان این تعداد زیاد شکایات سردرد، آنهایی که مهم هستند را تشخیص بدهد و هر چه سریع‌تر درمان کند. همان‌طور که گفتیم علل متفاوتند اما شایع‌ترین علل سردرد را سردردهای میگرنی و سردردهای تنشی تشکیل می‌دهد. اما تعداد کمی از سردردها هم هستند که از جاهای دیگری به جز مغز و اعصاب منشا‡ می‌گیرند.
یعنی کجاها؟
‌ تقریبا همه ساختمان‌هایی که در سر و جمجه هستند مثل چشم، گوش، دندان و سینوس‌ها. البته یک نکته‌ای که باید همین جا دوباره تاکید کنم این است که تعداد این موارد بسیار اندک است. در اصل باید بگویم که بیماری‌های چشم، گوش، دندان‌ها، سینوس‌ها و ستون‌ فقرات همگی می‌توانند درد ایجاد کنند، اما درد آنها ویژگی‌های خاصی دارد که کاملا قابل تشخیص و شناسایی است و به راحتی می‌توان آنها را از سردرد افتراق داد. متاسفانه بسیاری از مردم به خاطر سردرد به متخصصان گوش و حلق و بینی و چشم‌پزشکی و غیره مراجعه می‌کنند و به اشتباه برای آنها تشخیص سینوزیت یا بیماری‌های چشم گذاشته می‌شود. اما باید گفت که اگر چه این بیماری‌ها هم می‌توانند باعث درد بشوند اما سردرد به ندرت از آنها منشا‡ می‌گیرد. همان‌طور که گفتم درد سینوزیت روی صورت حس می‌شود نه در ناحیه سر و با سردرد فرق دارد. پس اگر کسی سردرد دارد تقریبا هیچ وقت ناشی از سینوزیت نیست و تقریبا هیچ وقت نمی‌تواند از بیماری‌های چشم باشد. اکثر افرادی که شکایت از سردردهای مزمن و طولانی مدت دارند به بیماری‌هایی مثل میگرن و سردردهای تنشی مبتلا هستند، یعنی سردردهایی که از استرس منشا می‌گیرند.
پس با این حساب استرس‌ها و اضطراب‌ها روی سردرد تاثیر دارند.
‌ بله. ببینید استرس‌ها می‌توانند هر سردردی را که از قبل وجود داشته است تشدید کنند. مثلا فردی را در نظر بگیرید که میگرن دارد. استرس، میگرن این بیمار را تشدید می‌کند. اما از طرف دیگر گروهی از سردردها هم وجود دارند که منشا‡ آنها فقط استرس است و ما در اصطلاح پزشکی به آنها سردرد تنشی می‌گوییم. پس اگر سردرد از قبل وجود داشته باشد، استرس آن را تشدید می‌کند، اگر از قبل وجود نداشته باشد هم استرس آن را بوجود می‌آورد.

ضربه‌ها چطور؟
‌ ضربه‌ها هم می‌توانند سردرد ایجاد کنند. وجود ضربه در همان موقع اصابت ضربه یک امر طبیعی است. اما به جز این مرحله حاد هم ضربه می‌تواند تا حدود ۶ ماه برای فرد سردرد ایجاد کند. یعنی فردی که ضربه به سر داشته، می‌تواند تا ۶ ماه بعد همچنان سردرد احساس کند اما معمولا ظرف همین ۶ ماه بهبود می‌یابند. یعنی شما نمی‌توانید سردرد حال حاضر خود را به ضربه‌ای که ۰۱ سال پیش به سرتان وارد شده نسبت بدهید. اگر سردرد به علت ضربه باشد معمولا حداکثر ظرف مدت ۶ماه خوب می‌شود.
حالا با توجه به این شیوع بالا، آیا سردردها واقعا علامت مهمی به حساب می‌آیند؟
‌ بله. اصولا سردرد علامت نگران‌ کننده‌ای است. مثلا در جامعه خیلی از افراد زانودرد دارند اما توجهی به آن نمی‌کنند اما تا سردرد می‌گیرند فوری به فکر بیماری‌های بدی مثل تومورهای مغزی و مننژیت می‌افتند و به‌دکترمی‌روند. مخصوصا اگر به تازگی فردی از افراد خانواده به بیماری‌هایی مثل تومورهای مغزی یا مننژیت دچار شده باشد، این نگرانی‌ها بیشتر هم می‌شوند. البته این نگرانی‌ها واقعا بی‌مورد نیستند اما همان‌طور که گفتم باید دانست که اکثر این سردردها از بیماری‌های خوش‌خیمی مثل میگرن و سردرد تنشی ناشی می‌شوند.
پس چه‌طور می‌توان سردردهای ناشی از بیماری‌های مهمی مثل تومورها را از سردردهای ناشی از استرس‌های روزمره افتراق داد؟
‌ به طور معمول تمام بیمارانی که برای مدت‌های طولانی سردرد دارند خودشان به پزشک مراجعه می‌کنند. اما ما هم توصیه می‌کنیم که هر فردی که برای مدت طولانی سردرد دارد، حداقل یک بار به پزشک مراجعه کند تا اگر یکی از علل مهم فوق باعث بیماری شده‌اند، توسط پزشک مشخص شود.

این مدت طولانی یعنی چقدر؟
‌ یعنی حدود چند هفته.
پس اگر یک سردرد فقط یک بار تکرار شد، نیاز به مراجعه ندارد؟
‌ سردردهای معمولی نه، اما سردردهای خیلی شایع حتی اگر یک بار باشندهم باید به پزشک مراجعه کنند. همان طور که گفتم سردرد شایع است و نمی‌توان گفت که هر کسی یک سردرد خفیف پیدا کرد به دکتر برود. چون معمولا ناشی از خستگی و استرس‌ و به قول معروف از نوع تنشی هستند اما سردردهای شدید حتی اگر یک بار باشند هم نیاز به بررسی دارند مثل مریضی که هیچ وقت سابقه سردرد نداشته و حالا برای اولین بار به طور ناگهانی سردرد پیدا کرده است که حتما باید بررسی شود.
آیا علل دیگری هم برای سردرد وجود دارد؟
‌ بله. مثلا بعضی از سردردها از بیماری‌های تیروئید منشا‡ می‌گیرند. مثل پرکاری تیروئید. حتی گاهی اوقات اولین علامت پرکاری تیروئید سردرد است و بیماری با همین علامت مشخص می‌شود. فشارخون بالا هم می‌تواند سردرد ایجاد کند. مشخصه سردردهای ناشی از فشارخون بالا این است که صبح‌ها شدیدترند و اکثرا در پشت سر احساس می‌شوند. در جریان بیماری‌های عفونی هم گاهی سردرد ایجاد می‌شود. از سرماخوردگی و آنفلوآنزا گرفته تا حصبه و تب‌مالت همگی ممکن است به ویژه در مراحل ابتدایی با سردرد همراه باشند.
برای درمان سردردها باید چه کار کرد؟
‌ خب. به این راحتی نمی‌توان به این سوال پاسخ داد. مسلما درمان بستگی به نوع عامل بیماری دارد. هر نوع سردرد درمان خاص خود را دارد. مثلا اگر سردرد از بیمای‌های داخل جمجمه مثل تومورها و آبسه‌ها و کیست‌ها ناشی می‌شود، حتما به جراحی نیاز دارد.
در مورد سردردهای شایع‌تر، یعنی سردردهای میگرنی و تنشی چطور؟
‌ این سردردها اگر زیاد تکرار شوند، یعنی اگر از نظر علمی بیشتر از یک بار در هفته رخ دهند باید بیمار درمان طولانی مدت دریافت کند. ما به این درمان،‌درمان پیشگیری هم می‌گوییم. یعنی بیمار حتی وقتی که سردرد ندارد هم دارو مصرف می‌کند تا از وقوع سردردهای احتمالی پیشگیری کند. اما اگر شیوع این سردردها کمتر از یک بار در هفته است نیاز به درمان بلند مدت و درمان پیشگیری نیست و بیمار باید تنها در صورت وقوع سردرد دارو مصرف کند.
طول مدت این درمان‌های پیشگیری کننده چقدر است؟
‌ حداقل ۳ تا ۶ ماه است. اما ممکن است طبق شرایط بیمار نیاز باشد که درمان از این هم طولانی‌تر باشد. در اصل اگر قرار باشد این بیمار درمان پیشگیری کننده را نگیرد حداقل هفته‌ای یک یا دو بار به علت سردردهای شدید میگرنی از کار و زندگی خود می‌افتد و مجبور می‌شود حجم زیادی از مسکن‌ها را مصرف کند. برای همین در این موارد بهتر است که بیمار درمان پیشگیری بگیرد تا از بروز این سردردها جلوگیری شود و یا کاملا قطع شود.
اگر بعد از قطع این درمان‌های پیشگیری کننده، ‌بیماری دوباره عود کرد چطور ؟
‌ می‌توان دوباره درمان را شروع کرد، اما بستگی به شرایط بیمار دارد.
در مورد افرادی که دفعات سردردهای آنها کم است چطور؟
‌ در این موارد به بیمار توصیه می‌کنیم که زمان‌حمله بیماری از استراحت و مسکن استفاده کند. اما یک سری توصیه‌هایی هم دارم. مثلا ببینید، خیلی از مردم وقتی سردرد دارند به متخصص روانپزشکی یا جراح مغز و اعصاب یا چشم پزشک یا متخصص گوش و حلق و بینی مراجعه می‌کنند. اما این کار درست نیست. اگر سردرد دارید حتما قدم اول مراجعه به یک متخصص مغز و اعصاب است. همان طور که گفتم بیماری‌های چشم و سینوس‌ها اگر سردرد بدهند هم سردرد حاد است و این سردردهای مزمنی که ماه‌ها و سال‌ها تکرار می‌شوند، تقریبا هیچ‌وقت از منشا‡ چشم و سینوس‌ها نیستند و بنابراین متخصص چشم‌پزشکی و گوش و حلق و بینی نمی‌تواند کمکی به شما بکند. حتی به کرات می‌بینیم که از این مریض‌ها عکس سینوس می‌گیرند و چندین بار آنها را با تشخیص سینوزیت درمان می‌کنند اما واقعا بیمار میگرن داشته است. تنها بر اساس اینکه بیمار در عکس سینوسش دارای یک کدورت بوده است، نمی‌توان سردرد را به آن نسبت داد. پس باز هم تاکید می‌کنم که در قدم اول به متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید و اگر برای سردرد شما تشخیص بیماری سینوس‌ یا چشم داده‌اند می‌توان گفت که در ۵۹ درصد موارد تشخیص غلط است. مورد دیگری که می‌خواستم تاکید کنم این است که اگر سابقه سردرد نداشته‌اید و ناگهانی و یک دفعه دچار سردرد شده‌اید، حتما هر چه سریع‌تر به دکتر مراجعه کنید. حتی اگر شب و نصف شب است هم به اورژانس بروید. این سردردهای شدید و ناگهانی خیلی مهم هستند.
شاید معروف‌ترین نوع سردرد، میگرن باشد. این میگرن واقعا چیست؟
‌ میگرن یک لغت یونانی است و در اصل در ابتدا <همی‌کرانیا> بوده است، یعنی نصف‌سر. سردردهای میگرنی به طور معمول فقط نصف سر را درگیر می‌کنند، مثل نصف طرف چپ سر یا نیمه راست سر. البته این احتمال وجود دارد که بعدا منتشر شود و همه سر را بگیرد اما معمولا ابتدا از یک طرف شروع می‌شود. به همین دلیل در گذشته به آن همی‌کرانیا می‌گفتند که تغییر شکل داد و میگرن شد. البته میگرن می‌تواند از جاهای دیگری هم شروع شود مثلا گاهی از چشم یا از پشت‌سر شروع می‌شود و سپس به کل سر‌انتشار پیدا می‌کند. ممکن است با حالت تهوع و استفراغ هم همراه باشد.
معمولا چقدر طول می‌کشند؟
‌ معمولا چند ساعت هستند اما ممکن است چند روز هم طول بکشند.
چه عواملی روی شدت و ضعف این سردردها اثر دارند؟
‌ عوامل موثر خیلی زیاد هستند. مثلا قاعدگی در خانم‌ها می‌تواند باعث تحریک شروع حمله میگرنی ‌شود. مصرف قرص‌های ضد بارداری هم می‌تواند بیماری را تشدید کند. اما جالب این است که معمولا در بارداری شدت و دفعات حملات کمتر می‌شود. حتی من بیماری داشتم که ۹ بار حامله شده بود تا از شر این سردردهای میگرنی خلاص شود. استرس هم خیلی مهم است و می‌تواند بیماری را به شدت تشدید کند.
ارث هم موثر است؟
‌ بله. بعضی افراد واقعا سابقه این بیماری را در خانواده خود دارند و حتی گاهی اوقات می‌توان گفت که بعضی موارد علت بیماری وراثت بوده است. اما همیشگی نیست و عوامل دیگری هم موثر هستند.

کم خونی فقر آهن

مقدمه

کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن، از مشکلات عمده تغذیه ای و بهداشتی کشور است. گروههایی که بیشتر در معرض کم خونی فقر آهن قرار دارند شیرخواران، کودکان زیر 6 سال، نوجوانان بخصوص دختران نوجوان و زنان در سنین باروری بخصوص زنان باردار هستند. پسرا ن و نوجوانان و مرداان بالغ هم ممکن است دچار کم خونی فقر آهن بشوند اما این خطر در آنها کمتر است. 

آهن برای ساخت گلبولهای قرمز خون لازم است. اگر برای ساختن گلبولهای قرمز خون، آهن به مقدار کافی در دسترس بدن نباشد، ابتدا از ذخایر آهن بدن استفاده می شود، سپس در صورت ادامه کمـبود، ذخایر آهن بدن کاهش می یابد. اگر کمبود آهن ادامه پیدا کند، ذخایر آهن بدن تخلیه می شود و کم خونی فقر آهن بروز می کند. آهن اساسی ترین ماده اولیه برای ساختن گلبولهای قرمز خون است. البته علاوه بر آهن، مواد مغذی دیگر هم مثل اسید فولیک، ویتامین B6 ، ویتامین B12 ، ویتامین C و پروتئین برای خونسازی لازم است که باید از طریق رژیم غذایی روزانه تامین شود.

علل ایجاد کم خونی فقر آهن در دوران مدرسه و بلوغ

• در سنین مدرسه، بدن به دلیل رشد به آهن بیشتری نیاز دارد و مصرف ناکافی منابع غذایی حاوی آهن در این دوران منجر به کمبود آهن میشود. در دوران بلوغ به دلیل جهش رشد، نیاز دختران و پسران به آهن بیشتر از دوران قبل است و درصورتی که از منابع غذایی حاوی آهن در برنامه غذایی روزانه به اندازه کافی مصرف نشود نوجوان به سرعت در معرض خطر کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن قرار می گیرد.

• دختران در سنین بلوغ، علاوه بر جهش رشد، به علت عادات ماهانه و از دست دادن خون نسبت به کم خونی فقر آهن بسیار حساس تر و آسیب پذیرتر هستند و به این دلیل کم خونی فقر آهن در دختران در مقایسه با پسران نوجوان شیوع بالاتری دارد.

• عادات و رفتارهای غذایی خاص در دوران مدرسه و بلوغ اغلب موجب می شود که کودکان و دانش آموزان به جای مصرف غذاهای خانگی از غذاهای غیر خانگی مانند انواع ساندویج های سوسیس و کالباس، پیتزا، تنقلات غذایی کم ارزش مانند چیپس، نوشابه، شکلات و پفک استفاده نمایند و به این دلیل درمعرض خطر کمبود آهن قرار می گیرند زیرا این غذاها اغلب از نظر آهن فقیرند.

• تغییرات خلق و خو در دوران بلوغ ممکن است موجب کم اشتهایی بشود و به علت مصرف ناکافی غذا، دریافت آهن و سایر مواد مغذی محدود میشود.

• عدم رعایت اصول بهداشتی، آب اشامیدنی ناسالم، توالت های غیر بهداشتی، عدم شستشو و ضد عفونی صحیح سبزی های خام و در نتیجه ابتلاء به آلودگی انگلی از دیگر عوامل موثر در بروز کم خونی فقر آهن هستند. آلودگی های انگلی مانند شیستوزومیا و کرم قلابدار و ژیاردیا موجب بروز کم خونی فقر آهن میشوند. آلودگی به شیستوزومیا و کرم قلابدار درکشور ما شایع نیست اما آلودگی به ژیاردیا که درسنین مدرسه شایع است میتوانند با کاهش اشتها و کاهش جذب آهن موجب کمبود آهن شوند.

• مهمترین و شایعترین علل بروز کمبود آهن، مصرف کم انواع گوشت به ویژه گوشت قرمز است که آهن قابل جذب دارد.

• از عوامل دیگر مصرف چای قبل از غذا و یا بلافاصله پس از غذا است. تانن موجود در چای میتواند جذب آهن غذا را به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش دهد.

• مصرف ناکافی مواد غذایی حاوی ویتامین C نیز احتمال بروز کمبود آهن را افزایش می دهد. ویتامین C که در میوه ها و سبزی های تازه و خام وجود دارد موجب افزایش جذب آهن غذا میشود. کمبود دریافت ویتامین C موجب کاهش جذب آهن و در نتیجه کمبود آهن میشود.

• مصرف نان هایی که در تهیه آنها از جوش شیرین استفاده میشود، یکی دیگر از عوامل موثر در بروز کمبود آهن است. جوش شیرین موجب باقی ماندن ماده ای به نام اسید فیتیک درنان میشود که کاهش دهنده جذب آهن است. در نانی که در تهیه آن از خمیر مایه یا خمیر ترش بجای جوش شیرین استفاده شده است، اسید فیتیک مهار شده و مانعی در جذب آهن ایجاد نمیشود. درسالهای اخیر تلاشهای زیادی برای حذف جوش شیرین از چرخه تولید نان و استفاده از خمیر مایه درکشور صورت گرفته است.

علائم کم خونی فقر آهن

رنگ پریدگی دائم زبان و مخاط داخل پلک چشم و لبها، کمرنگ شدن خطوط کف دست، احساس ضعف و خستگی، سیاهی رفتن چشم، بی تفاوتی، سرگیجه، سردرد، بی اشتهایی، حالت تهوع، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دستها و پاها درافراد مبتلا به کم خونی فقر آهن دیده میشود. موارد کم خونی فقر آهن شدید با تنگی نفس و طپش قلب و ورم قوزک پا همراه است.

کودکان ودانش آموزانی که دچار کم خونی فقر آهن هستند، همیشه احساس خستگی و ضعف می کنند. این افراد اغلب از ورزش و فعالیتهای بدنی دوری می کنند و یا در هنگام ورزش خیلی زود خسته میشوند. در این افراد تغییرات رفتاری بصورت بی حوصلگی و بی تفاوتی مشاهده میشود. کم خونی فقر آهن به علت کاهش قدرت یاد گیری، موجب افت تحصیلی دانش آموزان میشود.

یکی از علائم بروز کم خونی فقر آهن دردختران نوجوانی که عادت ماهیانه آنها شروع شده است و خونریزی زیاد دارند رنگ پوست سبزه مایل به زرد است.

عوارض ناشی از کم خونی فقر آهن درکودکان سنین مدرسه و نوجوانان

آهن کافی برای حفظ سلامت، رشد مطلوب و فراهم ساختن زمینه مناسب برای یاد گیری دردوران تحصیل ضروری است. اگر چه کمبود آهن میتواند درتمام مراحل زندگی سبب کاهش قدرت ادراک و یاد گیری گردد ولی اثرات نامطلوب کم خونی در دوران شیرخوارگی و در اوایل کودکی غیر قابل جبران است. کم خونی فقر آهن در کودکان زیر 2 سال و کودکان سنین مدرسه با تاخیر رشد خفیف همراه است و درمان کم خونی موجب افزایش سرعت رشد میشود. تاخیر رشد در کودکان کم خون ممکن است به علت نقش کلی آهن در واکنش های حیاتی بدن، رابطه آن با سیستم ایمنی و یا تاثیر آن بر اشتها باشد.

کم خونی فقر آهن در کودکان سنین مدرسه موجب کاهش قدرت یادگیری میشود. ضریب هوشی این کودکان 5 تا 10 امتیاز کمتر از حد طبیعی برآورد شده است. همچنین در این کودکان میزان ابتلاء به بیماریهای عفونی بیشتر است زیرا سیستم ایمنی آنان قادر به مبارزه با عوامل بیماریزا نیست. مطالعات نشان داده است که دادن آهن به کودکان کم خون موجب کاهش ابتلا به بیماریهای عفونی میگردد.

درمان کم خونی فقر آهن

درصورت بروز کم خونی فقر آهن شخص مبتلا باید تحت درمان قرار گیرد زیرا در این حالت افزایش مصرف غذاهای غنی از آهن به تنهایی نمی تواند کم خونی فقر آهن را جبران نماید؛ بخصوص اگر کم خونی شدید باشد درمان با استفاده از ترکیبات آهن خوراکی مثل سولفات آهن است. میزان توصیه شده برای درمان کم خونی بستگی به شدت کم خونی دارد و پزشک آن را تعیین می کند.

نکته مهم در درمان کم خونی فقر آهن این است که درمان با آهن باید 2 تا 3 ماه پس از اینکه میزان هموگلوبین به حد طبیعی رسید ادامه یابد تا ذخایر آهن بدن تشکیل شوند؛ یعنی میزان فریتین سرم که نشان دهنده ذخایر آهن بدن است به حدود 30 میکروگرم در لیتر برسد. سازمان جهانی بهداشت برای درمان نوجوانان و بزرگسالان در موارد کم خونی خفیف یک قرص 60 میلی گرم آهن در روز و در موارد کم خونی متوسط و شدید 2 قرص 60 میلی گرم آهن (‌120 میلی گرم در روز) را توصیه نموده است.

توجه
مصرف آهن خوراکی ممکن است دربعضی افراد اختلالات گوارشی مانند ناراحتی معده، تهوع، استفراغ، یبوست و یا اسهال ایجاد کند. شدت عوارض مستقیماً در ارتباط با میزان آهن مصرفی است و هرچه مقدار مصرف بیشتر باشد، عوارض جانبی آن بیشتر میشود. درموارد عدم تحمل جهاز هاضمه، باید مصرف قرص آهن با مقدار کم شروع و سپس به تدریج افزایش یابد تا میزان آن به حد لازم برسد و بخوبی تحمل شود. مصرف قرص آهن با معده خالی ممکن است عوارض جانبی آنرا افزایش دهد بنابراین بهتر است ترکیبات آهن بعد از غذا مصرف شوند. نکته حائز اهمیت این است که به دلیل عوارض جانبی نباید درمان قطع شود چون این عوارض موقتی بوده و معمولاً پس از چند روز بهبود می یابند.

پیشگیری و کنترل کم خونی فقر آهن

بطور کلی چهار روش اساسی برای پیشگیری از کم خونی فقر آهن عبارتند از :

1. آهن یاری

آهن یاری عبارتست از توزیع قرص آهن بین گروههای آسیب پذیر و درمعرض خطر کم خونی فقر آهن ( مانند زنان باردار، کودکان زیر 5 سال، کودکان سنین مدرسه و دختران نوجوان )‌
دربرخی از کشورها آهن یاری یعنی توزیع قرص آهن به کودکان مدرسه ای و دختران نوجوان در زمره اقدامات پیشگیری از کم خونی فقر آهن است. در این روش قرص توسط معلمین مدارس بین دانش آموزان توزیع میشود. آهن یاری معمولاً با مصرف یک قرص سولفات فرو در هفته به مدت 12 تا 16 هفته در سال در طی سنین بلوغ اجراء میشود.

2. آموزش تغذیه و ایجاد تنوع غذایی

دربرنامه غذایی روزانه دو نوع آهن (هِم) Heme و (غیر هِم) ‌Non Heme وجود دارد. آهن ‌هِم درگوشت قرمز، مرغ، ماهی و جگر وجود دارد. آهن ‌غیر هِم درغذاهای گیاهی مانند غلات، حبوبات، سبزیجات، مغزها ( پسته، بادام، گردو، فندق ) وانواع خشکبار ( برگه هلو و زرد آلو، انجیر، کشمش، خرما ) وجود دارد. آهن موجود در غذاهای حیوانی (آهن هِم) از قابلیت جذب بالایی برخوردار است و به میزان 20تا 30 درصد جذب میشود؛ درحالیکه آهن غذاهای گیاهی (آهن غیر هِم) به میزان 3 تا 8 درصد جذب میشود و جذب آن بستگی به وجود عوامل کاهش دهنده و افزایش دهنده جذب آهن دارد. آهن موجود در زرده تخم مرغ نیز از قابلیت جذب کمی برخوردار است.

• گوشت قرمز، مرغ و ماهی افزایش دهنده جذب آهن هستند. این مواد غذایی ارزش دو گانه دارند. از یک سو دارای آهن ( هم ) هستند و از سوی دیگـــرموجب افزایش جذب آهن (‌غیر هم ) که درمنابع گیاهی موجود است میشوند یعنی اگر حتی مقدار کمی گوشت در غذا وجود داشته باشد، آهن هِم موجود درآن موجب افزایش جذب آهن غیر هِم از مواد گیاهی میشود.

• اسید اسکوربیک (‌ویتامین C ) که درسبزی ها و میوه های تازه و خام وجود دارد یکی دیگر از افزایش دهنده های جذب آهن است. با خوردن مقداری سبزی خوردن، پیاز و یا انواع سالاد همراه با آب لیمو یا آب نارنج تازه، جذب آهن غذاهای گیاهی افزایش می یابد. البته خطر ابتلاء به آلودگی های انگلی به علت مصرف سبزی خام آلوده را نباید از نظر دور داشت. به این دلیل شستشوی صحیح و ضد عفونی سبزیجاتی که به طور خام مصرف میشوند نباید فراموش شود.

• مهمترین عوامل کاهش دهنده جذب آهن عبارتند از پروتئین سویا، فیتاتها و تانن ها
  
  - زمانی که سویا بجای گوشت مورد استفاده قرار می گیرد باید مقدار کمی گوشت به آن اضافه کرد تا جذب آن افزایش یابد.
  - فیتاتها در گندم و سایر غلات وجود دارد حتی مقدار کم فیتات جذب آهن را به مقدار قابل ملاحطه ای کاهش می دهد. در نانهایی که با جوش شیرین تهیه میشوند و از خمیر مایه درپخت آنها استفاده نشده مقدار زیادی فیتات وجود دارد که جذب آهن را کاهش می دهد.

• روش دیگر استفاده از جوانه غلات و حبوبات است که موجب افزایش آهن قابل جذب در مواد غذایی میشود. وقتی غلات جوانه می زنند ویتامین C در آنها افزایـــش می یابد و میزان تانن ها واسید فیتیک کم میشود. مثلاً جوانه زدن بعضی از غلات و حبوبات مثل ماش و عدس به مدت 24 تا 48 ساعت میتواند آهن قابل جذب را تقریباً به دو برابر افزایش دهد.
  
  طرز تهیه جوانه غلات و حبوبات
  
  ابندا گندم و یا عدس را پاک کرده و در آب خیس کنید. پس از 2 تا 3 روز آب آنرا دور ریخته و گندم یاعدس را در یک سینی تمیز پهن کنید و یک پارچه تمیز و مرطوب روی آن بکشید. هر روز پارچه را آب بزنید که مرطوب بماند. پس از اینکه جوانه سبز شد گندم یا عدس جوانه زده را در یخچال نگهداری کنید. هنگامی که سالاد تهیه می کنید مقداری از چوانه گندم یا عدس به آن اضافه کنید و همراه با غذا مصرف کنید.

یکی از مهمترین اقدامات برای پیشگیری از کم خونی فقر آهن، آموزش تغذیه به منظور ایجاد تعادل و تنوع در برنامه غذایی روزانه است. اساس آموزش تغذیه برای پیشگیری از کم خونی فقر آهن بر این اصل استوار است که در وعده های غذایی، افزایش دهنده های جذب آهن و همچنین آهن ( هِم ) مصرف شود و یا اینکه از مصرف کاهش دهند ه های جذب آهن مانند چای همراه با غذا و یا بلافاصله پس از غذا خود داری شود.

3. کنترل بیماریهای عفونی و انگلی

ابتلا به بیماریهای عفونی موجب کاهش اشتها شده و درنیتجه دریافت مواد مغذی از جمله آهن کاهش می یابد؛ از سوی دیگر بیماریهای عفونی در جذب و استفاده بدن از مواد مغذی اختلال ایجاد می کند.
رعایت اصول بهداشت فردی از جمله شستن کامل دستها با آب و صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از اجابت مزاج به منظور جلوگیری از ابتلا به الودگی های انگلی از دیگر اقداماتی است که در آموزش دانش آموزان باید مورد تاکید قرار گیرد.
درمان به موقع و مناسب میتواند دوره عفونت و شدت آن را کاهش دهد.

4. غنی سازی مواد غذایی

غنی سازی مواد غذایی با آهن یکی از روشهای عمده و موثر برای کاهش کمبود آهن و کم خونی فقر آهن در جامعه است. دراین روش آهن را به مقدار معینی به مواد غذایی اصلی که غذای عمده مردم است و هر روز مصرف میشود اضافه می کنند. نان یکی از مواد غذایی است که کشورها از سالیان پیش اقدام به غنی سازی آن با آهن و سایر املاح و ویتامین ها نموده اند. برخی از کشورها موادغذایی دیگر مانند بیسکویت، کیک، کلوچه و سایر مواد غذایی که توسط کودکان و دانش آموزان مصرف میشود را نیز با آهن و مواد مغذی دیگر غنی کرده اند و در برنامه تغذیه مدارس از آن استفاده می کنند. مطالعات انجام شده در این کشورها حاکی از کاهش شیوع قابل ملاحظه کم خونی فقر آهن است. درکشور ما غنی سازی آرد با آهن و اسید فولیک در استان بوشهر از سال 1380 شروع و در حال حاضر در سایر استانها نیز انجام می شود.

توصیه هایی برای پیشگیری ازکم خونی فقر آهن در نوجوانان

• در برنامه غذایی روزانه از مواد غذایی حاوی آهن مثل انواع گوشت ها ( گوشت قرمز، مرغ، ماهی ، جگر)، حبوبات (مثل عدس، لوبیا ) و سبزیهای سبز تیره ( اسفناج ، جعفری و..) بیشتر استفاده کنند.

• همراه با غذا، سبزی های تازه و سالاد ( گوجه فرنگی، فلفل دلمه، کلم، گل کلم و ..) مصرف نمایند.

• درمیان وعده ها بجای استفاده از تنقلات غذایی کم ارزش ( پفک نمکی، چیپس، شکلات و نوشابه و ..) از انواع خشکبار ( برگه هلو، آلو، زرد آلو، توت خشک، انجیر خشک، کشمش، خرما ) و انواع مغزها (‌گردو، بادام، فندق و پسته ) استفاده نمایند.

• استفاده از دوغ کم نمک وانواع شربت های خانگی بجای نوشابه های گازدار توصیه میشود.

• از نوشیدن چای، قهوه ودم کرده های گیاهی یکساعت قبل و تا دو ساعت پس از مصرف غذا خودداری نمایند.

• اگر خیلی زود خسته میشوید و یا قدرت تمرکز و یاد گیری آنها کم شده است ممکن است دچار کمبود آهن شده باشند. در این مورد باید به پزشک مراجعه نمایند تا در صورت وجود کمبود آهن که با اندازه گیری میزان فریتین سرم ( شاخص ذخیره آهن بدن ) تعیین میشود، درمان شوند. همچنین مصرف مواد غذایی آهن دار را در برنامه غذایی روزانه خود افزایش دهند.

  یکی از علائم بروز کم خونی فقر آهن دردختران نوجوانی که عادت ماهیانه آنها شروع شده است و خونریزی زیاد دارند رنگ پوست سبزه مایل به زرد است. این دختران باید برای تشخیص قطعی کم خونی فقر آهن ودرمان به پزشک مراجعه نمایند.

• برای کاهش عوارض جانبی ناشی از مصرف قرص آهن توصیه شود که قرص آهن را پس از غذا میل نمایند.

دیالیز چیست؟!

دیالیز چیست؟ کلیه ها مسئول فیلتر کردن و در واقع تصفیه کردم مواد زائد از خون هستند. دیالیز عملیاتی است که جایگزینی برای بسیاری از وظائف و مسئولیت های طبیعی کلیه ها می باشد. کلیه ها دو عضوی هستند که در هر دو طرف پشت حفره شکم قرار گرفته اند. دیالیز به افراد این امکان را می دهد، با اینکه دیگر کلیه هایشان به خوبی کار نمی کند، بتوانند زندگی خوب و مفیدی را بگذرانند. دیالیز با انجام عملکردهای کلیه های از کار افتاده، به بدن کمک می کند. کلیه ها نقش های مختلفی در بدن دارند. یکی از وظائف مهم و اصلی کلیه ها، تنظیم توازن آب بدن است. آنها اینکار را با تنظیم مقدار ادرار که به طور روزانه از بدن خارج می شود، انجام می دهند. در روزهای گرم، بدن بیشتر عرق می کند. درنتیجه، آب کمتری باید از کلیه ها دفع شود. در روزهای سرد نیز که بدن کمتر عرق می کند، برای حفظ توازن مناسب در بدن، خروج ادرار باید بیشتر باشد. این وظیفه کلیه هاست که کار تنظیم مایعات بدن را توسط خروج ادرار انجام دهند. یکی دیگر از وظائف اصلی کلیه ها خارج کردن مواد زائدی است که بدن در طول روز تولید می کند. در عملکردهای مختلف بدن، سلول ها انرژی مصرف می کنند. عملکرد سلول ها مواد زائدی تولید می کند که باید از بدن بیرون روند. وقتی این مواد زائد به اندازه کافی از بدن دفع نشوند، در بدن جمع می شوند. بالا رفتن میزان این مواد زائد در بدن، آزوتمیا نام دارد که با آزمایش خون سنجیده می شود. وقتی مواد زائد در بدن جمع می شوند، حال بدی در بدن ایجاد می شود که اورمی یا اوره خونی نامیده میشود. انواع دیالیز دیالیز دو نوع اصلی دارد: "همو دیالیز" و "دیالیز پریتونیل". در همودیالیز برای خارج کردن مواد زائد و آب اضافی از بدن از یک نوع فیلتر خاص استفاده می کنند. در دیالیز پریتونیل از مایعی که با یک لوله پلاستیکی در حفره شکم بیمار قرار داده می شود، مواد زائد و آب اضافی از بدن خارج می شود. در همودیالیز، خون بدن بیمار از یک فیلتر در دستگاه دیالیز که غشای دیالیز نامیده می شود عبور می کند. در این عملیات، یک لوله پلاستیکی خاص بین یک سرخرگ و سیاهرگ در دست یا پا قرار داده می شود. گاهی اوقات، یک ارتباط مستقیم بین سرخرگ و سیاهرگ در دست برقرار می شود. این عملیات Cimino Fistula نامیده می شود. سوزن ها بین این پیوند قرار داده شده و خون زا طریق دستگاه فیلتر به داخل دستگاه دیالیز و دوباره به داخل بدن بیمار رانده می شود. در دستگاه دیالیز، محلولی در آن طرف فیلتر مواد زائد را از بدن بیمار دریافت می کند. در دیالیز پریتونیل از بافت های داخل شکم خود بیمار بعنوان فیلتر استفاده می شود. روده ها داخل حفره شکم، در فضای بین دیواره شکم و مهره های پشت قرار دارند. یک لوله پلاستیکی که بول دیالیز نامیده می شود، از طریق دیواره شکم، داخل حفره شکم قرار داده می شود. سپس یک مایع خاص را وارد حفره شکم کرده که روده ها را شستشو می دهد. دیواره روده بعنوان یک فیلتر بین این مایع و جریان خون عمل می کنند. با استفاده از انواع مختلف محلول ها، مواد زائد و آب اضافی را می توان با این عملیات از بدن بیمار خارج کرد.